مریم احمدی شیروان/
پس از جنگ جهانی اول و فروپاشی دولت عثمانی، انگلستان و فرانسه بخش‌های زیادی از متصرفات عثمانی را تحت سلطه خود قرار دادند و اشغال عراق توسط دولت انگلیسی‌ها سرآغازی برای شکل‌گیری جنبش‌های ضداستعماری در تاریخ معاصر عراق شد. نارضایتی مردم و فعالیت‌های ضدانگلیسی علمای شیعه سبب پیدایش قیام بزرگ مردم عراق در سال 1920میلادی شد؛ قیامی که در طول پنج ماه تمام مناطق آن کشور را فرا گرفت و به «ثورة العشرین» مشهور شد. به مناسبت سالروز این قیام با دکتر موسی فقیه حقانی، استاد دانشگاه و رئیس پژوهشکده تاریخ معاصر به گفت‌وگو نشسته و از این قیام ضداستعماری و اثرات آن در منطقه شنیدیم.
* سال 1920 میلادی که مصادف است با سال 1299 هجری شمسی، غرب آسیا چه شرایطی داشته و اشغال عراق توسط انگلیس در چه چارچوبی ارزیابی می‌شود؟
در آن مقطع انگلیسی‌ها توانستند با توجه به اینکه فاتح جنگ جهانی اول بودند تغییرات گسترده‌ای را در جهان و از جمله در غرب آسیا به وجود بیاورند. با توجه به اینکه رژیم تزاری در روسیه دچار درگیری‌های داخلی و نوعی فروپاشی بود و رژیم کمونیستی خودش را تثبیت می‌کرد؛ انگلیسی‌ها یکه‌تاز میدان بودند و منطقه را بین خود و فرانسوی‌ها تقسیم کردند؛ بخش‌هایی مانند سوریه و لبنان در اختیار فرانسوی‌ها قرار گرفت و فلسطین تحت قیومیت انگلیس درآمد. پیشتر از آن، در سال 1917 در بیانیه بالفور قرار شده بود یک منطقه در اختیار یهودی‌ها گذاشته شود و آن منطقه فلسطین بود. ایران و بین‌النهرین که بعد معروف به عراق شد نیز قرار بود در چارچوب نقشه شومی که انگلیسی‌ها برای منطقه کشیده بودند، به هندوستان که جزو متصرفات انگلیس و معروف به هند بریتانیا بود واگذار شود. در ایران هم با قرارداد 1919 می‌خواستند به این خواسته خود برسند و قحطی وحشتناکی هم به مردم ایران تحمیل کردند.
* از آغازین سال‌های قرن سیزدهم هجری شمسی، ما شاهد نقش‌آفرینی روزافزون علما در رخدادهای سیاسی و اجتماعی هستیم؛ از جنگ‌های ایران و روس تا نهضت مشروطه و تنباکو و مبارزات جنوب ایران و ماجرای عراق و...؛ ارتباطات علمای ایران و عراق در این دوره چه ویژگی‌هایی دارد؟
از ابتدای قرن سیزدهم شاهد هجوم گسترده استعمارگران به سرزمین‌های اسلامی هستیم؛ هم فرانسه دست به هجوم زده، هم رژیم تزاری و هم انگلیسی و این منطقه اسلامی درگیر دست‌اندازی‌های قدرت‌های استعماری است. با توجه به اینکه دفاع از سرزمین‌های اسلامی بر هر مسلمانی واجب است علمای شیعه به محض اینکه هر سرزمین اسلامی بدون توجه به مذهب مورد تجاوز قرار می‌گرفت فتوای جهاد صادر می‌کردند. در اوایل دوره ناصری شاهد شکل‌گیری سلسله‌ای از علما و مجتهدین شیعه هستیم که در نجف قرار دارند و در سراسر ایران نمایندگان آن‌ها و یا مجتهدین حضور جدی و فعال داشتند. دوره ناصری، دوره‌ای بود که استعمار، نفوذ گسترده‌ای از جهت اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی پیدا کرده بود؛ از این رو علاوه بر اینکه مقابله با تجاوزات نظامی آن‌ها مد نظر علما بود تلاش گسترده‌ای برای جلوگیری از نفوذ و سلطه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی انجام می‌دادند. در ماجرای قرارداد رویتر که استقلال اقتصادی از دست می‌رفت و به تبع آن استقلال فرهنگی و سیاسی هم خدشه‌دار می‌شد، مرحوم ملاعلی کنی و میرزا صالح عرب دست به قیام زده و آن را ناکام گذاشتند. در ماجرای تنباکو مرحوم میرزای شیرازی با فتوایی یک سطری با این قرارداد استعماری مقابله کرد و آن را شکست داد. از سال 1306 قمری نهضت گسترده‌ای برای تحریم کالاهای خارجی در ایران که منظور اصلی آن مبارزه با نفوذ خارجی بود آغاز شد. شبکه علما در ایران و عراق با حمایت مراجع می‌توانست بسیاری از مسائل را حل کند که در همین قیام 1920 عراق هم نمونه‌ای از این نقش‌آفرینی را شاهد هستیم.
* عراق در دوره پس از عثمانی و اشغال توسط انگلیسی‌ها به چه شکلی اداره می‌شد؟
پس از قیام علما و مردم بین‌النهرین، انگلیسی‌ها مجبور شدند از طرح مستعمره کردن بین‌النهرین صرف نظر کنند و تن به تأسیس کشوری به نام عراق بدهند. انگلیسی‌ها خیلی زیرکانه توانستند زمام امور را با کمک فیصل اول که عامل آن‌ها بود به دست بگیرند و چون می‌دانستند که علما مانع از سلطه انگلستان بر عراق خواهند شد، شروع کردند به بدرفتاری با حوزه‌های علمیه و مراجع نجف که منجر به تبعید و مهاجرت علما از نجف و عراق به ایران شد.
* علمای شیعه از چه سازوکاری برای بسیج عمومی مردم استفاده می‌کرده‌اند؟
علما در چنین مواردی با ابراز مخالفت، مردم را به مقاومت و مبارزه دعوت کرده و در صورت لزوم حکم و فتوای جهاد صادر می‌کنند؛ آن‌ها به صدور فتوا قناعت نمی‌کردند بلکه خود و فرزندانشان در مقاطع مختلف در جهاد شرکت می‌کردند و حتی برخی فرزندان آن‌ها به شهادت رسیدند. بعضی علمای بزرگ در جهاد 1920 علیه انگلستان در بین‌النهرین و عراق شرکت کرده بودند. مرحوم آیت‌الله کاشانی و پدرشان سیدمصطفی کاشانی و مرحوم میرزا سعید حبوبی با فرزندانشان در واقعه جهاد بودند. عشایر عراق که عمدتاً گوش به فرمان علما و مراجع بودند با حضور گسترده خود در جهاد حضور پیدا کردند و حتی دامنه جهاد به ایران هم کشیده شد و در خوزستان شاهد مقاومت گسترده علیه انگلیسی‌ها بودیم.
* انقلاب 1920 چه تأثیری در رخدادهای ضداستعماری پس از خود در ایران و عراق داشت؟
این قیام، قیام پیروزی علیه استعمار بود و موجب شد بخشی از سرزمین اسلامی به هند بریتانیا ملحق نشود. در سال‌هایی که علما و شیعیان در عراق می‌جنگیدند ایران ضدانگلیسی‌ترین فضا را دارد؛ مطبوعات و مجامع انگلیسی اذعان دارند که ایران یکپارچه شور ضداستعماری و ضدانگلیسی است؛ اعتراضاتی که سبب شد ایران و عراق به دست انگلیس نیفتد؛ هر چند بعداً با کودتای 1299 انگلیس بر ایران مسلط شد. پیروزی و قیام 1920روندی تکاملی در مبارزه شیعه بود که به انسجام شیعیان و حفظ فضای ضداستعماری و ضدانگلیسی منجر شد.
نظر شما